سعود هاشم*
لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وڵاتێك دەیەوێت ناوی بچێتە سەر نەخشەی وزەی جیهان، بە سوود وەرگرتن لە كەموكوڕی و ئەزموونە سەركەوتەوەكانی ناوچەكە خەریكی ئامادەكارییە بۆ وەبەرههێنان لە سێكتەری وزە، ئەو وڵاتەش لوبنانە.
لوبنانییەكان بە سروشت میللەتێكن حەزیان لە ژیان و پێشكەوتنە، تەنانەت لە وەبەرهێنانی نەوت و گازیش بە ستایلێكی جیاواز لە وڵاتانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەستیان پێكردووە. بەر لەوەی یەك بەرمیلە نەوت بدۆزنەوە، یاخود بەرهەمی بێنن، كەچی یاسا و بڕیاری تایبەت بەو كەرتە (سێكتەری نەوت و گاز)یان دەركردووە. لەسەر ئاستی رێكخراوەییش چەندین رێكخراوی تایبەت بە كەرتی نەوت و گازیان لە روو شەفافیەت و دانایی بەڕێوەبردن (حوكمە)ی كەرتی نەوت و گاز دروست كردووە. بۆ نمونە رێكخراوی دەستپێشخەری نەوت و غازی لوبنان (LOGI) كە دەمێكە هەیە و كادیری ئەم بوارە پێدەگەیێنێ.
لە ساڵی 2012ەوە حكومەتی لوبنان ئامادەكاری دەكات بۆ قۆناغێكی نوێی دۆزینەوەی نەوت و گاز، بۆ ئەم مەبەستەش ساڵانە چەندین كۆڕ و سەمینار و وۆركشۆپ رێكدەخەن، بۆ ئەوەی بتوانن لە رووی (یاسایی و رێنمایی و گرێبەست و داهات و شەفافیەت) باشترین بڕیار بدەن و تەواوی لوبنان لێی سوودمەندبێ.
لوبنان لە رێگەی دامەزراندنی وەزارەتی (وزە و ئاو ) و دانانی دەستەیەكیش سەر بەو وەزارەتە بە ناوی دەستەی بەڕێوەبردنی پێتڕۆڵ (Lebanon petroleum administration) لە 12/10/2017 گەڕی یەكەمی پێدانی مۆڵەتی گەڕان و پشكنینیان بۆ دوو بلۆكی دەریایی ( 4 و 9) لە كۆی 10 بلۆكی دەریایی لە دەریای سپی ناوەڕاست راگەیاند. هەردوو بلۆكی (4 و 9) بۆ گروپی هاوبەشی كۆمپانیاكانی (Total S.A و Eni International BV وJSC Novatek ) بە سەرۆكایەتی كۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی دەرچوون. بڕیارە لە ساڵی 2019 دەست بە پرۆسەی گەڕان و پشكنین لەم دوو بلۆكەدا بكرێ.
لەگەڵ ئەمانەشدا لوبنان خۆی بۆ راگەیاندنی گەڕی دووەمی پێدانی مۆڵەتی گەڕان پشكنین ئامادە دەكات لە بلۆكە دەریاییەكانی (1 و 5 و 8 و 10) چاوەڕوان دەكرێت لە كۆتایی 2019 ناوی كۆمپانیاكان ئاشكرا بكرێت بۆ پێدانی ئەم بلۆكە نەوتیانە و وەبەرهێنان تێیاندا.
لوبنانییەكان بەهۆی قەیرانی دارایی و كورتهێنان و قەرزی نێودەوڵەتی و بێكاری و كێشەی ناوخۆیی، هەموو هەوڵەكانیان چڕكردووەتەوە بۆ پەلەكردن لە بەرهەمهێنانی نەوت و گاز و زیادكردنی داهات بۆ لوبنان، بەڵام ئاماژەكان دڵخۆشكەرنین بۆ ئەوەی ئەگەر لوبنان بووە خاوەن نەوت و گاز، داهاتەكەی بۆ خۆشگوزەرانی خەڵكەكەی خەرج بكرێ و رەنگدانەوەی بەسەر ژیان و گوزەرانی خەڵكدا هەبێ، چونكە ئێستا لە لوبنان گەندەڵی لە حاڵەتەوە بووەتە دیاردە. ئەمەش وادەكات نەوت لە نیعمەتەوە ببێتە نەفرەت بۆیان بەتایبەت لە وڵاتێك كە دەوڵەت لە ناو دەوڵەت دروست بووە و سوپای دەوڵەت لاوازترە لە میلیشیاكان. هەژموونی ئیسرائیلیش لە ناوچەكە و رۆڵی بەسەر رێڕەوی لولەی نەوت و گاز لە ناوچەكەدا، دەبێتە كێشەیەكی دیكە بۆ كەرتی وزەی لوبنان لە داهاتوودا.
دوو هەفتە لەمەوبەر لە بەیروت خولێكی چڕی بنەماكانی دانایی بەڕێوەبردن (حوكمە) لە نەوت و گاز دا لەلایەن پەیمانگەی حوكمڕانیی سەرچاوە سروشتییەكان (NRGI) و ناوەندی لوبنانی بۆ لێكۆڵینەوە لەبارەی سیاسەت (LCPS) بەڕێوەچوو كە بەندەش بەشداری كردبوو.
لەوێدا شارەزایان و توێژەران و كەسانی نزیك لە دروستكردنی بڕیاری سیاسەتی وزەی لوبنانمان بینی، بۆمان روون بووەوە كە لە تەواوی ئەو ساڵانەی لوبنانییەكان لێكۆڵینەوەیان كردووە گەیشتوونەتە ئەو بڕیارەی باشترین جۆری گرێبەست بۆ لوبنان، هەمان جۆری گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، واتە گرێبەستی هاوبەش (Production Sharing contract) لەگەڵ گۆڕانكارییەكی بچووك لە ناوەڕۆكی گرێبەستەكە. شارەزا لوبنانییەكان دەیانگوت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو جۆرە گرێبەستە (گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان)، نمونەیەكی سەركەوتووە. وێڕای ئەوەش ناوی عێراق لە نموونەی گەندەڵی و خراپ بەكارهێنان و ناڕوونی لە گرێبەست و بەهەدەردانی داهاتە نەوتییەكەی ناوێكی ئامادەبووی ناو لیستی ئەو كەموكوڕیانە بوو كە وەك نمونەیەكی خراپ بۆ حوكمڕانی و هەڵسووڕاندنی كەرتی نەوت و گاز باسدەكرا .
هەرێمی كوردستان لە رووی سیاسەتی نەوت و بڕیاردان لە وەبەرهێنانی كەرتی نەوت و گاز سەركەوتوو بووە، تەنانەت پێش 16ی ئۆكتۆبەر هەناردەی نەوتی بە كەركووكەوە زیاتر لە 600 هەزار بەرمیلی لە رۆژێكدا تێپەراند و پێش ئیكوادۆر، كۆنگۆ، لیبیا و گابۆن كەوتبووەوە كە ئەندامی ئۆپێكن. پلان هەبوو بۆ 2019 ئاستی بەرهەم هێنان بگاتە یەك ملیۆن بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا، بەڵام فاكتەری ناوخۆ و دەرەكی و شەڕی داعش، پێشیان بەو هەنگاوەی كوردستان گرت.
حكومەتی داهاتووی هەرێمی كوردستان بەر لەهەر هەنگاوێك پێویستە بە كەرتی نەوت و گاز دابچێتەوە و هاوشێوەی ناوەندەكانی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێكردن و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لە لوبنان خۆمانی بۆ ئامادەبكەین، پێویستە ئێمەش لە كوردستان چەند هەنگاوێكی بوێرانە بنێین وەك :
1- دانانی ستراتیژێكی روون و دروستكردنی دامەزراوەی تایبەت بە كەرتی نەوت و گاز.
2- پێداچوونەوە بە سیستەمی وەرگرتنی باج لە كۆمپانیا نەوتییەكان.
3- كاراكردنی سندوقی داهاتی نەوت .
4- پابەندبوون بە پێوەری رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك شەفافیەت لە پیشەسازییە دەرهاتووەكان EITI و بڵاوكردنەوی راپۆرتە داراییەكان و چالاكی كۆمپانیا نەوتییەكان .
5- كاراكردنی رۆڵی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی تایبەت بە شەفافیەت و كەرتی نەوت و گاز بەمەبەستی چاودێریكردنی ئەم سێكتەرە.
بێگومان بە جێبەجێكردنی ئەم هەنگاوانەی سەرەوە، وەڵامی زۆر لە پرسیاری (لایەنەكان و پێویستی خەڵك ، پێوەرە نێودەوڵەتییەكان، داخوازی سیاسی و نێوخۆیی) دەدرێتەوە، بەمەش دەتوانرێ پێگەی عێراق بە كوردستانەوە لە بەرزترین ئاستی خراپ بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و گاز كە 38مین وڵاتە لە كۆی 86 وڵات دوای (ئەریتریا و میانمار و زیمبابۆی و غینیا و ئیران) دێت، باشتر بكرێ.
زەمینەكان لەبارن بۆ بەرەوپێشبردنی كەرتی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، ئەگەر هاتوو ئەم كەرتە رێكبخرێتەوە بە ستراتیژێكی روون بەڕێوەبچێت و خەڵك و لایەنەكان و هەموو چین توێژێكیش خۆی بە خاوەنی ئەم سامانە سروشتییە بزانێت و بەسەریەوە چاودێربێت. دواجاریش هەموولایەك سوودمەند دەبێ لە داهاتی ئەم سامانە و ئەزموونی كوردستانیش پتەوترو خۆڕاگرتر دەبێ بەرامبەر قەیرانەكان، هەڵكشان و داكشانی نرخی نەوت و كێشە سیاسییە ناوخۆیی و هەرێمیەكانیش چیدی رەنگدانەوەیان بەسەر سێكتەری نەوت گازدا نابێ، بەو شێوازەی كە لە 4 ساڵی رابردوو بینیمان.
* سەرۆكی پەیمانگەی كوردستان بۆ وزە
